Dwujęzyczny z definicji

W internecie i literaturze poświęconej dwujęzyczności pojawia się wiele definicji bilingwizmu, mających źródła w rozmaitych dziedzinach naukowych, między innymi: lingwistyce, psycholingwistyce, socjolingwistyce, glottodydaktyce, etnolingwistyce, socjologii i psychologii. Jak zatem zdefiniować dwujęzyczność? Co to znaczy “dwujęzyczny”? Czy istnieją wymogi, jakie powinno się spełniać, aby nazwać się osobą dwujęzyczną?

Termin “dwujęzyczny” według słownika języka polskiego (www.sjp.pwn.pl, hasło “dwujęzyczny”) może odnosić się do osoby «posługujący się dwoma językami», tekstu «napisany w dwóch językach», słownika «słownik, w którym są podane wyrazy jednego języka i odpowiadające im wyrazy innego języka» oraz terenu «teren zamieszkały przez ludność mówiącą dwoma językami». Czy dwujęzyczność to zatem umiejętność posługiwania się dwoma językami? Czy może to coś więcej? Zapraszam do przyjrzenia się kilku definicjom zjawiska. 😉

Urlich Weinreich (1968) w swojej definicji dwujęzyczności odnosi ten termin do sytuacji naprzemiennego używania przez jednostkę lub grupę dwóch języków (“the practice of alternately using two languages”). Weinreich nie precyzuje poziomu biegłości w obu językach, poświęca natomiast swe prace nad bilingwizmem badaniom czynników pozastrukturalnych (pozajęzykowych) o charakterze socjologicznym i psychologicznym, jak na przykład: kolejność przyswajania obu języków, ich status i funkcje w obrębie danej grupy (jako środek komunikacji, a także w literaturze i kulturze danej grupy), emocjonalny stosunek jednostki do obu języków (przykładowo: jeden z nich może być językiem kojarzącym się z dzieciństwem, drugi z pracą zawodową).

Podobną definicję formułuje William Mackey (1962). Według badacza dwujęzycznością jest umiejętność posługiwania się więcej niż jednym językiem (“the ability to use more than one language”). Czynnikiem definiującym zjawisko jest więc sama zdolność do używania dwóch języków, bez precyzowania poziomu opanowania drugiego języka przez osobę dwujęzyczną.

Leonard Bloomfield (1933)  za osoby dwujęzyczne uważa te, które opanowały dwa języki w stopniu zbliżonym do znajomości języka ojczystego. Oznacza to, że badacz wprowadza kryterium znajomości obu języków i stawia konkretny warunek co do biegłości językowej w obu językach: osoba dwujęzyczna to tylko ta, która posługuje się obydwoma swoimi językami na tym samym lub zbliżonym poziomie, co jednojęzyczni użytkownicy tych języków w tym samym wieku.

Badania nad bilingwizmem prowadzone przez Einara Haugena (1953) wnoszą do studiów na ten temat istotne zmiany. Haugen  bierze pod uwagę takie czynniki jak: stopień znajomości obu języków, sytuacje i warunki, w których języki są używane, a także różnice i podobieństwa pomiędzy samymi systemami językowymi. Według niego z dwujęzycznością mamy do czynienia wtedy, gdy osoba jest w stanie budować w języku drugim wypowiedzi kompletne i sensowne (“the point where a speaker can first produce complete meaningful utterances in the other language”).

Obecne badania nad dwujęzycznością dopuszczają różne poziomy kompetencji osoby bilingwalnej w obu językach. Współczesne definicje dwujęzyczności obejmują zarówno  poziom opanowania obu języków, jak i frekwencję ich użycia. Definicję, sformułował Francois Grosjean – psycholingwista. Dwujęzycznością jest według niego używanie dwóch lub więcej języków (lub dialektów) w codziennym życiu (“the use of two or more languages in everyday life”). Warto podkreślić kończące ową definicję sformułowanie “w codziennym życiu”. Pokazuje nam ono dwa kluczowe dla dwujęzyczności fakty:

1. poziom biegłości w dwóch językach i częstotliwość ich użycia na co dzień są równie istotnymi czynnikami warunkującymi dwujęzyczność danej osoby;
2. dwujęzyczność nie jest dana (osiągnięta) raz na całe życie – to pewien stan, a poziom biegłości w obu językach zmienia się wielokrotnie w życiu człowieka dwujęzycznego, w zależności od jego kontaktu z obydwoma językami i częstotliwością ich użycia.

 

Odnosząc się do słów prof. Grosjeana, można powiedzieć, że osoba dwujęzyczna to taka, która posługuje się na co dzień dwoma językami (dialektami). Wynika to z sytuacji życiowej osoby dwujęzycznej, która pozostaje w codziennym kontakcie z dwoma językami, na przykład mieszkając za granicą, mając za partnera cudzoziemca czy pracując w obcojęzycznej firmie. Osobami dwujęzycznymi często są emigranci, dzieci z rodzin mieszanych etnicznie, dzieci emigrantów. Należy jednak zwrócić uwagę, że w przypadku dzieci emigrantów czy dzieci z rodzin mieszanych etnicznie dwujęzyczność ma zupełnie inną postać niż w przypadku emigrantów, którzy opanowali język kraju zamieszkania wtórnie. Dzieci, które od najmłodszych lat mają kontakt z dwoma językami w sytuacjach naturalnych (w kontakcie z rodzimymi użytkownikami obu języków), przyswajają zarówno słownictwo, gramatykę, jak i zwyczaje językowe, zasady grzeczności językowej, zasady komunikacji w obu językach, a przede wszystkim postrzeganie świata (językowy obraz świata) i systemy wartości zakorzenione w obu językach. Takie osoby mają szansę nie tylko na pełną dwujęzyczność, ale i na dwukulturowość.

Czy są jakieś kryteria, które trzeba spełnić, aby nazwać się osobą dwujęzyczną? 😉

Podstawowym kryterium jest umiejętność posługiwania się dwoma językami. Poziom opanowania obu języków, jak i częstotliwość ich użycia to kryteria precyzowane rozmaicie w zależności od przyjętej definicji dwujęzyczności. Sytuacją idealną jest biegłość językowa w obu językach (porównywalna do rodzimych użytkowników tych języków) połączona z codziennym kontaktem z obydwoma językami. Takie sytuacje zdarzają się jednak rzadko, a dwujęzyczność przybiera zazwyczaj najrozmaitsze formy w zależności od rozmaitych czynników, takich jak: wiek, stopień opanowania języków, sposób funkcjonowania obu języków w umyśle, status języków w społeczeństwie, grupowość.

Literatura:

Appel R. , Muysken P. Language Contact and Bilingualism, Amsterdam 2005.

BIoomfield L., Language, Nowy Jork 1933.

Głuszkowski M., Socjologizm teorii badań dwujęzyczności Uriela Weinreicha, „Roczniki Historii Socjologii” 2011, nr 1, s. 101-117.

Grosjean F., Ping Li, The Psycholinguistics of Bilingualism, 2013.

Haugen E., Language Contact [w:] The Norvegian Language in America, Filadelfia 1953.

Lipińska E., Język ojczysty, język obcy, język drugi. Wstęp do badań dwujęzyczności, Kraków 2003.

Mackey, W. The Description of Bilingualism, London 1962.

Sękowska E., Język emigracji polskiej w świecie, Kraków 2010.

Sękowska E., Język zbiorowości polonijnych w krajach anglojęzycznych. Zagadnienia
leksykalno-słowotwórcze, Warszawa 1994.

Weinreich U., Languages in Contact. Findings and Problems, Mouton 1968.