Jakim mianem określić polszczyznę dzieci polskiego pochodzenia wychowywanych za granicą? Czy jest to dla nich język ojczysty czy może już obcy? Czym jest język odziedziczony? Aby dobrze rozumieć istotę dwujęzyczności, warto zapoznać się z funkcjonującymi w literaturze rozróżnieniami terminologicznymi.
Postaram się krótko i w przystępny sposób wyjaśnić terminy spotkane w literaturze dotyczącej bilingwizmu: język pierwszy, język ojczysty, język drugi, język dominujący, język mniejszościowy, język obcy i język odziedziczony.
Język pierwszy to język, który dana osoba przyswoiła naturalnie w trakcie dorastania, w którym się komunikuje z otoczeniem, myśli, śni, marzy i z którym się utożsamia. Dla osoby monolingwalnej (jednojęzycznej) język pierwszy jest jednocześnie językiem ojczystym. W sytuacji dwujęzyczności sytuacja nieco się komplikuje, ponieważ dziecko może przyswajać jednocześnie dwa języki w trakcie dorastania. Możemy wtedy mówić o języku pierwszym i języku drugim, który również został nabyty w sposób naturalny.
Część badaczy za język ojczysty uznaje język matki, inni uważają, że to język, w którym dziecko dorasta, podczas gdy kolejni łączą ten termin raczej z identyfikacją kulturową danej osoby. Próbując połączyć te definicje, można powiedzieć, że byłby to język, który dziecko przyswaja naturalnie w procesie dorastania (najczęściej język etniczny matki) oraz ten, z którym się utożsamia. W sytuacji dzieci emigratów, które dorastają za granicą często językiem, z którym się one utożsamiają jest język kraju zamieszkania, ponieważ od momentu rozpoczęcia edukacji szkolnej używają go niemal kilka godzin dziennie. W moim mniemaniu status języka ojczystego mogą zyskać jednocześnie oba języki, które zna i z którymi odczuwa więź osoba dwujęzyczna. Trzeba tu zaznaczyć, że dwujęzyczność dzieci migrantów zawsze połączona jest z dwukulturwością – dzieciom obcego pochodzenia wychowywanym za granicą jest przecież bliski zarówno język i kultura etniczna rodziców (które znają z domu), jak i język i kultura kraju zamieszkania, gdzie dziecko dorasta na co dzień.
Język dominujący to ten, który osoba dwujęzyczna preferuje w codziennym użyciu, a zatemperatura opanowała na wyższym poziomie. Sytuacja dominacji jednego języka u osób dwujęzycznych jest płynna – nie jest to hierarchia ustalona raz na całe życie. Dominacja jednego z języków zależy w dużej mierze od sytuacji życiowej osoby dwujęzycznej, a więc od tego, jak często ma kontakt z danym językiem i jak często używa go na co dzień.
Język mniejszościowy to język, który nie jest językiem oficjalnym ani regionalnym w danym kraju, a posługuje się nim dana społeczność ten kraj zamieszkująca. Może to być język społeczności migrantów zamieszkujących dany kraj, na przykład język polski w krajach anglojęzycznych.
Rozróżnienie pomiędzy językiem drugim a językiem obcym opiera się na sposobie opanowania danego języka. Jeśli dany język był przyswajany naturalnie, a więc we wczesnym dzieciństwie i poprzez kontakt z otaczającymdziecko środowiskiem – jest to język drugi. Język obcy to język nabywany w procesie uczenia się, a więc w wyniku świadomej decyzji i podjętego w tym celu wysiłku intelektualnego. Oczywiście języka pierwszego (ojczystego) także uczymy się świadomie w szkołach, jednak jest to zdobywanie kolejnych poziomów kompetencji, a bez tej nauki nadal bylibyśmy w stanie się nim posługiwać, jednak na poziomie niższym, opanowanym jedynie poprzez kontakt z użytkownikami rodzimymi.
Termin język odziedziczony najlepiej chyba opisuje sytuację polszczyzny dzieci polskiego pochodzenia wychowywanych za granicą. Jest to język ojczysty jako drugi, a więc rodziców/dziadków, który dzieci niejako dziedziczą – przyswajają w sposób naturalny w trakcie dorastania poprzez kontakt z rodzicami/dziadkami, poprzez używanie go w domu. Język ten do pewnego momentu może być językiem jedynym i/lub dominującym (w sytuacji małżeństw mieszanych etnicznie). Będzie tak dopóki dziecko będzie spędzało większość czasu w domu, gdzie jest on w codziennym użyciu. Natomiast z biegiem lat dominacja może przejść na język kraju zamieszkania, z którym dzieci będą miały wielogodzinny, codzienny kontakt przede wszystkim w szkole, wśród znajomych, w codziennym otoczeniu. Język kraju zamieszkania stanie się wówczas funkcjonalnie ich pierwszym językiem, językiem dominującym, w którym będą częściej się komunikować i którego poziom znajomości może przewyższyć poziom znajomości polszczyzny. Język odziedziczony będzie wówczas pełnił rolę języka domowego i/lub języka komunikacji z rodziną – nie będzie więc obejmował wszystkich sfer życia, pozostanie natomiast w roli jednego z języków, z którym dziecko się utożsamia i w którym dostrzega swoje pochodzenie. Jest to sytuacja naturalna i nie powinna zniechęcać rodziców do używania własnego języka w rozmowach z dzieckiem i motywowania dziecka do nauki tegoż języka. Język to nie tylko słownictwo, gramatyka, sposób porozumiewania się… Język to sposób myślenia i postrzegania świata, to kultura i system wartości! Dziedzicząc język, dziecko dziedziczy możliwość zbudowania trwałej i mającej solidne fundamenty więzi z rodziną. Aby tak było trzeba jednak to dziedzictwo SZANOWAĆ i PIELĘGNOWAĆ – ze strony rodziców jest to umożliwianie dziecku jak najczęstszego kontaktu z tym językiem i umożliwienie jego dalszej nauki, ze strony dziecka to praca nad biegłością w owym języku, przede wszystkim ćwiczenia w czytaniu i pisaniu.
Literatura:
M. Olpińska-Szkiełko, Wychowanie dwujęzyczne w przedszkolu, Warszawa 2013.
E. Lipińska, Język ojczysty, język obcy, język drugi: wstęp do badań dwujęzyczności, Kraków 2003.
E. Lipińska, A. Seretny, Nie swój lecz i nie obcy – język odziedziczony w perspektywie glottodydaktycznej, online: http://www.euroemigranci.pl/dokumenty/pokonferencyjna/Seretny_Lipinska.pdf .
Bilingual Mind - Dwujęzyczny Umysł 