Czy samo mówienie to już znajomość języka? Rodzicom dzieci dwujęzycznych często wydaje się, że ich dziecko świetnie zna język, bo komunikuje się w nim sprawnie w domu lub wśród znajomych. Jednak zaawansowana znajomość języka opiera się nie tylko na opanowaniu mówienia, ale też na wiedzy kulturowej – czyli wiedzy o tym, jak tego języka używać w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych.
Język jest narzędziem poznawczym i komunikacyjnym, to znaczy, że służy nam zarówno do opisu świata, jak i porozumiewania się z innymi ludźmi. Kompetencja językowa to w skrócie stopień opanowania podsystemów języka (morfologicznego, składniowego, leksykalnego, fonetycznego). Kompetencja komunikacyjna to umiejętność wykorzystywania wiedzy językowej w interakcji z ludźmi. Do skutecznej komunikacji potrzebna jest nam wiedza kulturowa i znajomość zasad dotyczących społecznego użycia danego języka. Znajomość etykiety językowej, aktów mowy, umiejętność rozpoznania ironii, zatajonej informacji czy żartu językowego to praktyczna wiedza o tym, jak się zachować językowo w danej sytuacji. Rodzimy użytkownik języka polskiego wie, że do starszych osób zwracamy się per Pan/Pani (jeśli sami nie zechcą byśmy nazywali ich inaczej) czy też, że nie wypada powiedzieć “dzięki” i “sorki” do pani nauczycielki, a do koleżanki już można (ale też nie zawsze wypada). Z kolei rodzimy użytkownik języka angielskiego wie, jak odpowiedzieć na How are you? (które tylu cudzoziemców wprawia w zakłopotanie) tak, by nikt nie spojrzał na niego ze zdziwieniem. Przykładów jest oczywiście więcej, to tylko te podstawowe, które może dadzą Państwu jakiś obraz roli kompetencji komunikacyjnej.
Jak potwierdzają badania naukowe, znajomość języka rodziców pozytywnie wpływa na umiejętności i poziom opanowania przez dziecko języka kraju zamieszkania – język odziedziczony stanowi fundament do nauki języka kraju zamieszkania. Aby ten fundament był solidny, powinien składać się zarówno z wiedzy językowej, jak i kulturowej. Świetnym rozwiązaniem dla kształtowania obu kompetencji jest czytanie. W trakcie czytania po polsku rozwija się nie tylko kompetencja językowa, ale także kompetencja komunikacyjna – zwłaszcza u dzieci dwujęzycznych, które nie mają okazji doświadczenia tak rozmaitych sytuacji komunikacyjnych w języku polskim. To właśnie czytanie daje im możliwość poznania zasad, jakie różnicują użycie języka w konkretnej sytuacji. Poznając bohaterów i czytając dialogi, dzieci zauważają, jak przebiega komunikacja językowa w konkretnych sytuacjach opisywanych w książkach – język zmienia się w zależności od roli i pozycji społecznej nadawcy i odbiorcy, ich wieku, czasu komunikacji, celu wypowiedzi, kanału przekazu informacji, czy w końcu od rodzaju kontaktu: sytuacja oficjalna lub nieoficjalna. Czytanie uczy także poprawnego użycia języka pisanego – pokazuje rodzaje tekstów, sposoby argumentowania, sposoby wyciągania wniosków, użycie zwrotów grzecznościowych w wypowiedziach pisemnych itd.
Bardzo ciekawą propozycją badań rozwoju i kompetencji dwujęzycznej jest teoria współzależności rozwojowej (Developmental Inerpendence Theory – DIT) autorstwa J.Cumminsa, która opiera się na relacji między stopniami znajomości obu języków, jakimi posługuje się osoba dwujęzyczna. Według niego kompetencja w jednym języku ma wpływ na kompetencję w języku drugim (determinuje jej poziom), a u ich podstaw leży wspólna kompetencja fundamentalna (common underlying proficiency – CUP), czyli zbiór podstawowych umiejętności językowych oraz świadomość metajęzykowa (wiedza o języku). Rozwój w zakresie CUP w języku pierwszym pozytywnie wpływa na znajomość języka drugiego – to znaczy, że znajomość jednego języka (np. polskiego, który jest językiem używanym w domu) pozytywnie wpływa na poziom opanowania przez dziecko języka drugiego (np. angielskiego, używanego w przedszkolu/szkole).
W swoich badaniach nad dwujęzycznością Cummins rozróżnia następujące poziomy sprawności językowej:
- elementarne umiejętności komunikacyjne (basic interpersonal communication skills – BICS);
- poznawcza sprawność językowa (cognitive academic language proficiency – CALP).
Dziecko posiadające elementarne umiejętności komunikacyjne umiejętnie posługuje się językiem w sytuacji kontaktów interpersonalnych, czyli gdy rozmawia z kimś twarzą w twarz, gdy zna elementy pozajęzykowe (otoczenie, w jakim odbywa się rozmowa), gdy temat rozmowy dotyczy sytuacji, w której aktualnie znajduje się dziecko. Elementarne umiejętności komunikacyjne rozwijają się raczej szybko i niezależnie w obu językach. To znaczy, że dzieci potrafią szybko opanować oba języki w takim stopniu, aby porozumiewać się w prostych sytuacjach codziennych, kiedy znają otoczenie: w domu, w rozmowie z rodzicami, w rozmowie ze znajomymi.
Poznawcza sprawność językowa pozwala natomiast zrozumieć komunikaty tylko na podstawie ich treści, a więc w sytuacjach, gdy są one pozbawione kontekstu pozajęzykowego, a więc teksty o sytuacjach, które nie dzieją się w danym momencie wokół dziecka: książki, teksty w podręcznikach, teksty na egzaminach, teksty w gazetach, internecie, czasopismach. Rozwój tej sprawności w obu językach trwa dłużej, a CALP w obu językach wzajemnie POZYTYWNIE na siebie wpływają. To znaczy, że im lepiej dziecko opanuje pierwszy język, tym lepiej opanuje też drugi.
UWAGA! W odniesieniu do dzieci dwujęzycznych kompetencja językowa na poziomie podstawowym może być często mylnie oceniana jako biegła znajomość języka (zwłaszcza przez rodziców). Dziecko w rozmowie w domu czy w sklepie posługuje się językiem płynnie i nie wykazuje zmian na poziomie leksykalnym czy gramatycznym (na przykład buduje w miarę poprawne zdania – w ocenie rodzica), więc rodzic uznaje, że dziecko zna świetnie ten język. Trzeba jednak pamiętać, że rozmowy interpersonalne dotyczą zazwyczaj spraw życia codziennego, ich treść mieści się w tych samych kręgach tematycznych, natomiast dziecku może brakować umiejętności pisania i czytania w danym języku, a skutkiem tego nie osiągnie wyższej kompetencji językowej (CALP), będzie mu brakowało słownictwa, gramatyki, umiejętności czytania ze zrozumieniem, formułowania wypowiedzi pisemnych czy dłuższych (spójnych) wypowiedzi ustnych itd. To właśnie brak poznawczej sprawności językowej jest często powodem problemów w szkole, gdzie poruszane są zagadnienia nieomawiane tak często i szczegółowo na co dzień (biologia, fizyka, chemia, historia, literatura itd.).
Odnosząc się do badań Bernsteina, można powiedzieć, że kompetencja podstawowa (BICS) to kod ograniczony, który charakteryzuje się pewną przewidywalnością wyborów leksykalnych i gramatycznych – jest to język potoczny, konkretny, nastawiony na przekazanie konkretnych treści. Kompetencję poznawczą (CALP) możnaby natomiast związać z pojęciem kodu rozbudowanego, a więc języka, za pomocą którego wyrażane są abstrakcyjne sądy, a wypowiedzi charakteryzują się bogactwem słownictwa i różnorodnością konstrukcji składniowych. Takie umiejętności językowe nie są możliwe bez opanowania czytania i pisania w danym języku.
Dwujęzyczność powinna być kwestią solidnie przemyślaną przez rodziców, aby dziecko mogło czerpać z tego stanu jak najwięcej korzyści. Pamiętajmy, że poziom opanowania przez dziecko obu języków to kwestia zmienna i zależy w dużej mierze od konkretnej sytuacji życiowej dziecka (ilości i miejsca kontaktu z każdym językiem; osób, z którymi się w każdym języku komunikuje; stosunku dziecka i jego otoczenia do obu języków, krajów i kultur, z którymi ma związek). Polecam dalszą lekturę postów, które -mam nadzieję- pomogą Państwu podjąć decyzje związane z edukacją dwujęzyczną Państwa pociech: Świadome wspieranie dwujęzyczności mojego dziecka, Strategie edukacji dwujęzycznej, Przyswajanie a nauka języka u dzieci dwujęzycznych.
LITERATURA:
Lambert W.E., Peal E. (1962). The relationship of bilingualism to intelligence. Psychological Monographs, 76 (27).
Lipińska, E. (2003). Język ojczysty, język obcy, język drugi. Wstęp do badań dwujęzyczności.
Nott-Bower, A. (2014). Dwujęzyczność a rozwój poznawczy w świetle teorii Jima Cumminsa. W: K. Kuros-Kowalska, I. Loewe (red.), Dwujęzyczność, wielojęzyczność i wielokulturowość. Szanse i zagrożenia na drodze do porozumienia.
Olpińska-Szkiełko M. (2013). Wychowanie dwujęzyczne w przedszkolu.
Rybicki M., Tropienie Bernsteina [online:] http://www.academia.edu/1088511/Tropienie_Bernsteina
Bilingual Mind - Dwujęzyczny Umysł 